İş Kanununda Çalışma Süreleri

İş kanunumuzda Çalışma Süresi işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir şeklinde tanımlanmıştır. Çalışma sürelerinin yasal olarak düzenlenmesi bakımından ülkemizdeki duruma baktığımızda, işveren karşısında zayıf olan işçinin korunması düşüncesinin esas alınarak, çalışma sürelerine sınırlar getirildiği görülür.

İş mevzuatımızda, işler, 28 işkoluna ayrılmış bulunmakta ve çalışanlar, bu 28 işkolundan herhangi birinde istihdam edilmektedir. Her işkolunun özelliği diğer işkollarından farklılık arz etmektedir. 4857 sayılı İş Kanunu'na göre, genel olarak günlük en fazla çalışma süresi, 11 saattir. Bu süreye ara dinlenme süreleri dâhil değildir. Günlük çalışma süresi, günde en fazla 11 saat olmasına rağmen, bu süre, yapılan işin ağırlık ve tehlikelilik derecesine ve çok fazla enerji harcanmasına göre bazı işler ve kişiler yönünden daha az olabilmektedir.

Kısaca açıklayalım. “Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik” kapsamındaki bu işlerde çalışanlar, günlük çalışmaları gereken en çok iş süreleri kadar çalıştıktan sonra başka bir işte çalıştırılmaz ve bunlara fazla çalışma yaptırılamaz.

Çalışma süresini Özetleyecek olursak;

1. İşçinin çalışsın ya da çalışmasın işgücünü işverenin emrine sunduğu sürelerin,
2. Kanunda çalışma süresinden sayılan sürelerin, Toplamından oluşur.

Yani işçi işbaşında çalışarak geçirdiği süreler yanında, çalışmadığı, işbaşında ve hatta işyerinde bulunmadığı kimi sürelerde de çalışmış kabul edilir ve bu sürelerde de ücrete hak kazanır

Günde 7,5 saat çalışılacak işler

“Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik” hükümlerine göre, günde 7,5 saat çalışılacak işleri şöylece sıralayabiliriz;

1. Kurşun ve arsenik işleri, cam sanayi işleri,
2. Cıva sanayi işleri, çimento sanayi işleri,
3. Havagazı ve kok fabrikalarıyla termik santrallerdeki işler,
4. Çinko sanayi işleri, bakır sanayi işleri,
5. Alüminyum sanayi işleri,
6. Demir ve çelik sanayi işleri,
7. Döküm sanayi işleri,
8. Kaplamacılık işleri, karpit sanayi işleri,
9. Asit sanayi işleri,
10. Akümülatör sanayi işleri,
11. Kaynak işleri,
12. Madenlere su verme işleri,
13. Kauçuk işlenmesi işleri,
14. Yeraltı işleri,
15. Radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işler,
16. Gürültülü işler,
17. Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işler,
18. pnömokonyoz yapan tozlu işler ve
19. Tarım ilaçları kullanımı işleri.

Yine aynı Yönetmelik hükümlerine göre, günde 6 saat çalışılacak işler:

1. Karbonatlı ve organik fosforlu ensektisitlerin yapımı,
2. Paketlenmesi, çözelti olarak hazırlanması ve uygulanması işleri,
3. Cıva izabe fırınlarında görülen işler,
4. Elementer cıva bulunan ocaklarda görülen işler,
5. Karbon sülfür işleri ve
6. Karbon sülfürden etkilenme tehlikesi bulunan işlerdir.

Günde 4 saat çalışılacak işler de bu Yönetmelikte belirtilmiştir.

1. Kurşun izabe fırınlarının teksif odalarında biriken kuru tozları kaldırma işlerinde en fazla 4 saat çalışılabilir.
2. Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerde ise çalışma süreleri, derinlik durumuna göre yarım saat ile 6 saat arasında değişmektedir.

Çalışma süresinden sayılan haller İş Kanunu’nda açıkça sayılmıştır. Buna göre aşağıdaki süreler işçinin günlük çalışma sürelerinden sayılır:

1. Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.
2. İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.
3. İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler.
4. İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.
5. Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler.
6. Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.

İşin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz. (İş K. 66)

Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere;

1. Dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika,
2. Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dâhil) süreli işlerde yarım saat,
3. Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat, Ara dinlenmesi verilir. (İŞ K. 68/I)

1. Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir.
2. Ancak bu süreler, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılabilir.
3. Dinlenmeler bir işyerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir.
4. Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz.(İŞ K. 68.2.3.4)

Ara dinlenmesi süresi kural olarak işçiye ait bir süredir. İşçi ara dinlenmesini serbestçe kullanabilir. İşçinin bu süreyi dilerse işyeri dışında da geçirebileceği, iş hukukunda eski ve geleneksel bir kabuldür. Bu tanımlanma Yargıtay 9. Hukuk dairesinin (15.06.1973, E.1973/224, K.1973/22577) sayılı kararında da bu şekilde bildirilmiştir

Tarafların yazılı anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerinde haftanın çalışılan günlerine günde on bir saati aşmamak koşuluyla farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir.

Denkleştirme iki aylık süre içinde tamamlanacak, bu süre toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilecektir. Parça başına, akort veya götürü gibi yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde Yönetmeliğin denkleştirmeye ilişkin hükümleri uygulanır. Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenir.

İşyerinde tam süreli iş sözleşmesi ile yapılan emsal çalışmanın üçte ikisi oranına kadar yapılan çalışma kısmi süreli çalışmadır.

Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi. Ya da işçinin talebi ile kendisine 4857 sayılı İş Kanunu, iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile öngörülen yasal izinleri dışında izin verilmesi hallerinde, işçinin çalışmadığı bu sürelerin telafisi için işçiye yaptırılacak çalışma, telafi çalışmasıdır.

Telafi çalışması yaptıracak işveren; bu çalışmanın 4857 sayılı İş Kanununun 64 üncü maddesinde sayılan nedenlerden hangisine dayandığını açık olarak belirtmek, hangi tarihte çalışmaya başlanacağını, ilgili işçilere bildirmek zorundadır.Telafi çalışması, kaynağını oluşturan zorunlu nedenin ortadan kalkması ve işyerinin normal çalışma dönemine başlamasını takip eden 2 ay içerisinde yaptırılır. Telafi çalışması, günlük en çok çalışma süresi olan 11 saati aşmamak koşulu ile günde 3 saatten fazla olamaz. Telafi çalışması, tatil günlerinde yaptırılamaz.

Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır Fazla çalışma kavramının herhangi bir tanımı İş Kanunu’nda yapılmış değildir. 4857 Sayılı İş Kanununda fazla çalışma kavramının açık bir tanımına rastlamak güçtür. Ücret bölümünde, Fazla çalışma ücretini düzenleyen 41. maddede fazla çalışmaya ilişkin belirlemeler yapılmıştır. Buradan günlük yasal iş süresini aşma halinde, fazla çalışma söz konusudur tanımlamasını yapabiliriz.

1. Fazla çalışma, işverenin isteğiyle ve bilgisi altında yapılmış olmalıdır.
2. Fazla çalışma yasağı bulunmasına rağmen tarafların isteğiyle yapılmış bir fazla çalışma, zamlı ücrete hak kazandırır”
3. Haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında tespit edildiği işyerlerinde 45 saate kadar olan çalışmalar

“Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.

Fazla çalışmalar, işçi sağlığıyla beraber ekonomik faktörler, işyeri ve toplum ihtiyaçları göz önünde bulundurularak birtakım kurallara bağlanmıştır.

İş kanunu 42. Maddesine göre şöyle düzenlenmiştir;

1. Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde
2. Yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde,
3. Yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında,
4. “Zorunlu durum nedeniyle (bir arızanın mevcudiyeti durumunda.) Sözü edilen arıza, işin görülmesinde kullanılan her türlü üretim aracında olabileceği gibi, işyerinin herhangi bir yerinde de olabilir. Bu yüzden, hammaddenin veya gıda malzemesinin bozulması yahut iş ürünlerinin başarılı olmaması tehlikesinin olduğu durumlarda da bir zorunlu nedenin varlığı söz konusudur. Hatta kazanın önlenmesi, kurtarma işlerinin bir düzene konması ve oluşan kazanın sonuçlarının giderilmeye çalışılması gibi durumlarda da söz konusu olan, acele yapılması gerekli ve geçici nitelikteki işlerdir

İşyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.

4857 Sayılı İş Kanunu 43. maddesinde düzenlemiştir. 
“Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir.” 
Olağanüstü durum nedeniyle fazla çalışma iki yönden sınırlandırılmıştır.

1. Bu dönemde fazla çalışma, olağanüstü durumun devamı süresince yaptırılabilir.
2. Bakanlar Kurulu, bu türden işyerlerindeki “günlük çalışma süresini işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir“İşçinin en çok çalışma gücü ile anlatılmak istenen günlük fazla çalışma süresinin azami sınırıdır. Bu konuda Bakanlar Kurulu’na tanınan yetkinin sağlık kurallarıyla sınırlı kalacağı açıktır.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. (İŞ K. 41/2) Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dâhilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir. (İŞ K. 41/3) Fazla çalışma ve fazla sürelerle yapılan çalışma karşılığı, işveren tarafından Eğer işçiler isterlerse ücret olarak ödenmeyip serbest zaman olarak da kullandırılabilecektir. “Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi serbest zamanı 6 ay içinde ve çalışma zamanları içinde kullanabilecektir.

Fazla çalışma ücretini düzenleyen Kanun hükmü nispi emredici niteliktedir. Yani Kanunda öngörülen oran iş ya da toplu iş sözleşmeleriyle, işçi yararına arttırılabilir ancak işçi aleyhine azaltılamaz. 
Fazla çalışma ücretinin % 50 zamlı ödeneceğine ilişkin Kanun hükmünün sözleşmelerle ortadan kaldırılamayacağı Yargıtay içtihadına da konu olmuştur. (Yargıtay 9. HD. 9.6.1973, E.32001, K.19894)

Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

1. 18 yaşını doldurmamış işçiler,
2. İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
3. İş Kanunu’nun 88 inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
4. Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler. (YÖN. 8)

Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00’da başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren dönemdir. İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. (İŞ K. 69/1 ve 3) Gece süresinin belirlenmesi açısından önemli bir düzenleme de Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’de yer almaktadır. Buna göre “günlük kanuni çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan iş gece işi sayılır.” (YÖN. 7/b)

1. Kanundaki düzenlemeye göre:
2. Gece çalışmaları 7,5 saati aşamaz,
3. Gece çalışmalarında fazla çalışma yapılamaz,
4. Gündüz çalışmasının ardından yapılan fazla çalışmanın bir kısmının gece dönemine rastlaması mümkündür.
5. Gece çalıştırılacak işçilerin sağlık durumlarının gece çalışmasına uygun olduğu, işe başlamadan önce alınacak sağlık raporu ile belgelenir.
6. Gece çalıştırılan işçiler en geç iki yılda bir defa işveren tarafından periyodik sağlık kontrolünden geçirilirler. İşçilerinin sağlık kontrollerinin masrafları işveren tarafından karşılanır.
7. Gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, mümkünse gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir.
8. İşveren gece postalarında çalıştırılacak işçilerin listelerini ve bu işçiler için işe başlamadan önce alınan ve periyodik sağlık raporlarının bir nüshasını ilgili bölge müdürlüğüne vermekle yükümlüdür. (İŞ K. 69/4,5 ve 6)